Na terenie Góry znajdowały się cztery nieużytkowane cmentarze poniemieckie: katolicki, dwa ewangelickie i żydowski. Wszystkie zamknięto na podstawie zarządzeń ministra gospodarki komunalnej w 1964 r. Cmentarz katolicki o powierzchni 0,28 ha znajdował się przy ul. Wrocławskiej. Ostatni pochówek na nim odbył się w 1929 r. [1] Jeden cmentarz ewangelicki o powierzchni 0,3 ha był położony przy ul. Wrocławskiej w pobliżu cmentarza wojennego żołnierzy sowieckich. Ostatni pochówek miał miejsce w 1929 r. [2] Cmentarz żydowski o powierzchni 0,28 ha znajdował się za miastem przy drodze Góra – Borszyn Mały. Ostatni pochówek odbył się w 1932 r. Pod koniec lat 60. cmentarze były zarośnięte młodymi drzewami i krzewami, nagrobki uległy zniszczeniu, zatraciły swój pierwotny charakter [3].

  Drugi cmentarz ewangelicki leżał w obrębie miasta. Nagrobki były zniszczone. Przez wiele lat cmentarz był grabiony przez różne osoby, które wywoziły nagrobki na teren Wielkopolski, gdzie zakłady pogrzebowe po usunięciu niemieckich napisów sprzedawały je nowym użytkownikom.

  Jeszcze po II wojnie światowej można było się natknąć w lasku obok dzisiejszego cmentarza żołnierzy sowieckich na pozostałości cmentarza żołnierzy rosyjskich z czasów I wojny światowej, zmarłych w niemieckiej niewoli. W 1946 r. stała bramka prowadząca na cmentarz, były widoczne resztki krzyży prawosławnych i zapadnięte mogiły [4].

W 1969 r. PPRN podjęło uchwały o likwidacji cmentarzy katolickiego i ewangelickiego przy ul. Wrocławskiej, a PMRN – o likwidacji cmentarzy żydowskiego i ewangelickiego [5]. Ta ostatnia uchwała była drugą w tej sprawie. Wcześniej, bo już 28 września 1960 r., PMRN podjęła uchwałę w sprawie zamknięcia cmentarza poewangelickiego przy ul. Armii Polskiej. W uzasadnieniu napisano: „Cmentarz od 1945 r. jest nieczynny, zatracił zupełnie charakter cmentarza, kompletnie zniszczone ogrodzenie nagrobków i nagrobki. Kaplica cmentarna oraz dom grzebalny uległy zniszczeniu całkowitemu, ostatni pochówek był w pierwszym kwartale
1945 r.” [6]

W 1970 r. przystąpiono do likwidacji cmentarzy przy ul. Wrocławskiej (ewangelickiego i katolickiego). W sierpniu tego roku usunięto ogrodzenia, a w najbliższym czasie nagrobki miały być przewiezione do punktu składowania przy ul. Armii Polskiej (obok biblioteki publicznej), a następnie wycenione i sprzedane [7]. Pod koniec 1971 r. prace związane z likwidowaniem tych cmentarzy wykonano w 70% [8]. Zakończono je na przełomie stycznia i lutego 1972 r. [9] Pismem z 21 stycznia 1971 r. minister gospodarki komunalnej zarządził likwidację cmentarza przy ulicy Armii Polskiej i pismem z 5 czerwca 1971 – cmentarza żydowskiego [10]. W 1971 r. przystąpiono do likwidacji cmentarza przy ul. Armii Polskiej, prace były kontynuowane w następnym roku. Również w 1972 r. miała się rozpocząć likwidacja cmentarza żydowskiego [11]. W czasie likwidacji w 1972 r. cmentarza ewangelickiego przy ul. Armii Polskiej „Płyty nagrobkowe i kamienie cmentarne wykonane w większości z piaskowca są rozbijane i będą przydatne PZDL-owi [Powiatowemu Zarządowi Dróg Lokalnych] w Górze […] do budowy dróg.” Prace te wykonywała Miejska Służba Drogowa [12].

Władze zadecydowały, że z okazji XXX-lecia PRL społeczeństwo miasta w czynie społecznym wykona park rekreacyjny na terenie byłego cmentarza [13].

Prace porządkowe na terenie byłego cmentarza ewangelickiego

 

Na początku 1973 z terenu likwidowanego cmentarza wywożono gruz[14]. Usunięto zbędne krzewy, rozebrano mur okalający cmentarz, zniwelowano teren i uformowano skarpy [15].

Podczas dwu „niedziel czynów społecznych” ok. 600 osób pracowało przy formowaniu skarp, wywożeniu gruzu i innych pracach. Cukrownia udzieliła pomocy udostępniając ciężki sprzęt załadunkowy [16]. Inne górowskie zakłady postąpiły podobnie, m.in. browar i PZDL. Przy użyciu tego sprzętu przygotowano teren pod budowę amfiteatru.

W 1974 r. zrobiono zbiornik wodny (roboty ziemne – POM, ogrodzenie – Zasadnicza Szkoła Zawodowa). MSD, PZDL i REDP [Rejon Eksploatacji Dróg Publicznych] wykonały parking, chodnik wokół parku i alejki, OSM – czterostopniową fontannę. W budowę amfiteatru zaangażowały się MSD – scena z masy asfaltowej, PBK – budynek zaplecza, PZGS – elementy betonowe do ławek i elementy budowlane, Zakład Usługowo-Remontowo-Montażowy – elementy drewniane do ławek, tartak – montaż ławek [17]. Młodzież LO i LE w ramach patronatu nad parkiem XXX-lecia PRL urządziła alpinarium na skarpach i pielęgnowała zieleń [18].

Późną jesienią 1975 r. rozpoczęto budowę nowej restauracji, której później nadano nazwę „Parkowa”. Przewidziano w niej wyższy standard niż w istniejących wówczas lokalach takich jak „Syrena” i „Polonia” [19].

W kwietniu 1975 r. oddano do użytku park XXX-lecia oraz amfiteatr.

W piśmie datowanym 6 grudnia 1999 r. skierowanym do ówczesnego burmistrza D. Matkowskiego Towarzystwo Miłośników Ziemi Górowskiej wystąpiło z inicjatywą budowy pomnika w formie głazu, upamiętniającego miejsce byłego cmentarza niemieckiego. Uroczystość jego odsłonięcia zamierzano wpisać w obchody 1000-lecia diecezji wrocławskiej i 700-lecia nadania praw miejskich Górze [20].

W uchwale z 1999 r. w sprawie programu obchodów 700-lecia nadania praw miejskich Górze postanowiono zaniechać prowadzenia działalności rozrywkowej w miejscu zlikwidowanego cmentarza niemieckiego [21]. 28 sierpnia 2001 r. Rada Miejska podjęła uchwałę w sprawie pomnika upamiętniającego cmentarz niemiecki [22].

19 października 2001 r. w tym miejscu uroczyście odsłonięto pomnik w formie głazu z dwujęzycznym napisem. W odsłonięciu uczestniczyła delegacja górowskich Niemców i delegacja z niemieckiego Herzbergu [23].

 

Mirosław Żłobiński

Pierwodruk: Kwartalnik Górowski 2015 nr 50 s. III-V, il.

[1] APW: PPRN Góra Śląska 399 s. 223-224 (uchwała PPRN nr 15/52/69 z 11 grudnia 1969 r.)

[2] ibidem, s. 221-222 (uchwała PPRN nr 15/51/69 z 11 grudnia 1969 r.)

[3] APL: UMiGG 381 s. 23 („Program likwidacji cmentarzy zamkniętych na terenie pow. Góra […]”, s. 23-25).

[4] O. Stankiewicz, Wspomnienia z lat 1946-1951, „Kwartalnik Górowski” 2003 nr 1 s. XXX.

[5] APW: PPRN Góra Śląska 399 s. 223-224 (uchwała PPRN nr 15/52/69 z 11 grudnia 1969 r.); APW: PPRN Góra Śląska 399 s. 221-222 (uchwała PPRN nr 15/51/69 z 11 grudnia 1969 r.); APL: PMRN Góra Śląska 82 s. 141-142 (uchwała PMRN nr 13/14/69 z 6 grudnia 1969 r.); APL: PMRN Góra Śląska 82 s. 143-144 (uchwała PMRN nr 13/15/69 z 6 grudnia 1969 r.) Nie udało mi się ustalić, dlaczego dwa różne organy samorządowe podejmowały decyzje o likwidacji cmentarzy.

[6] APL: PMRN 71 s. 310 („Uchwała nr 39/60 Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Górze z dnia 28 września 1960 r. w sprawie zamknięcia cmentarza poewangelickiego w Górze przy ul. Armii Polskiej pow. 1,60 ha.”)

[7] APW: PPRN Góra Śląska 406 s. 20 („Wykonanie zadań gospodarczych w zakresie komunalnym przez Referat Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Górze” na posiedzenie PPRN 20 sierpnia 1970 r., s. 19-20).

[8] APW: PPRN Góra Śląska 423 s. 49.

[9] APL: PMRN 23 s. 26 („Sprawozdanie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Górze z wykonania uchwał, wniosków Komisji, interpelacji Radnych i działalności Prezydium między sesjami”, s. 24-28). Likwidacja trwała od 25 stycznia do 29 lutego 1972 r.

[10] APW: PPRN Góra Śląska 423 s. 49.

[11] Ibidem, s. 50.

[12] APL: PMRN Góra Śląska 23 s. 26.

[13] APW: UP Góra Śląska 53 s. 133-134 („Informacja z realizacji budowy parku rekreacyjnego położonego w Górze przy ul. Sportowej”, s. 133-134).

[14] APL: PMRN Góra Śląska 24 s. 14 („Sprawozdanie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Górze o pracy między sesjami”, s. 9-18).

[15] APW: UP Góra Śląska 53 s. 133.

[16] APL: KM-G PZPR Góra 7 s. 99-100 („Ocena realizacji podjętych zobowiązań produkcyjnych i czynów społecznych w roku 1975 przez zakłady pracy i społeczeństwo miasta i gminy” s. 99-104).

[17] APW: UP Góra Śląska 53 s. 133-134.

[18] APL: KM-G PZPR Góra 7 s. 100.

[19] „Słowo Polskie” z 13 marca 1975 r.

[20] M. Żłobiński, 10 lat Towarzystwa Miłośników Ziemi Górowskiej, „Kwartalnik Górowski” 2003 nr 3 s. XXVIII.

[21] AUMiGG: Protokoły z sesji: 1999 r. s. 550 (uchwała nr XV/162/99 Rady Miejskiej w Górze z dnia 29 grudnia 1999 roku w sprawie programu obchodów 700-lecia nadania praw miejskich Górze, s. 549-551).

[22] AUMiGG: Protokoły z sesji: 2001 r. s. 369-374 (uchwała nr XXXI/344/01 Rady Miejskiej w Górze z 28 sierpnia 2001 r. w sprawie wzniesienia pomnika upamiętniającego były cmentarz niemiecki w Górze).

[23] Z. Hanulak, Zmarłym spokój, „Przegląd Górowski” 2001 nr 11s. 8-9.